سربازی که به دوره خدمت نظامی اجباری گفته می‌شود بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران شامل تمام پسران ایرانی که به سن ۱۸ سالگی برسند می‌شود.

مدت زمان سربازی که تحت عنوان دوره ضرورت شناخته می‌شود بسته به محل خدمت افراد متفاوت است.

محل خدمت سربازی افراد توسط ستاد کل نیروهای مسلح انتخاب می‌شود و سرپیچی از خدمت سربازی منجر به محرومیت از برخی خدمات اجتماعی و شغلی خواهد شد.

سربازی و شرایط عمومی آن

سربازی شامل دوره‌های مختلفی از جمله دوره آموزشی می‌شود؛ در دوره آموزشی به سربازان آموزش‌های نظامی داده می‌شود تا آماده جنگ شوند. این آموزش‌ها شامل آموزش‌هایی مثل اسلحه شناسی، تیراندازی، انواع استتار، مسیریابی در شب و روز، نظم پذیری و رژه است.

دوره آموزشی سربازان عموما ۲ تا ۳ ماه به طول می‌انجامد که البته به طور میانگین در ۴۵ روز انجام می‌شود.

همچنین در دوره آموزشی به سربازان مقررات مربوط به نگهبانی قوانین نظامی، انواع درجه‌های نظامی، شیوه احترام به مافوق، و سلسله مراتب فرماندهی آموزش داده می‌شود.

در دوره آموزشی نیز مرخصی‌های به طول ۲ تا ۶ روز و ۳ تا ۷ روز تعیین شده است. الزام به انجام واکسیناسیون و کوتاه کردن موی سر در این دوره با توجه به حضور در آسایشگاه‌ها و مناطق سخت برای دوره آموزشی تعیین شده است.

به طور کلی اولین قانون سربازی مشتمل بر ۶۷ ماده و ۵۷ تبصره در سال ۱۳۶۳ و با توجه به شرایط جنگی کشور ایران در مجلس شورای اسلامی تصویب شد که در دوران صلح طول مدت خدمت سربازی ۱۸ ماه تعیین شد.

عموما ارگان‌های متفاوتی از سرباز وظیفه استفاده می‌کند از جمله این ارگان‌ها می‌توان به ارتش، سپاه پاسداران، نیروی انتظامی جمهوری اسلامی و وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح اشاره کرد.

همچنین برخی ارگان‌ها جهت حفاظت از مجموعه خود یگان حفاظت را ایجاد کرده‌اند که شامل یگان حفاظت دادگستری، سازمان زندان‌ها، میراث فرهنگی، محیط زیست، منابع طبیعی، زمین و مسکن، شهرداری و غیره می‌شود. برخی از سربازان نیز در ارگان‌های دولتی تحت عنوان سرباز امریه در اختیار گرفته می‌شوند.

مطابق ماده چهارم قانون خدمت وظیفه عمومی مصوب سال ۶۳ مدت زمان سربازی در ایران ۳۰ سال تعیین شده است که به چهار دوره تقسیم می‌شود؛ خدمت دوره ضرورت به عنوان دوره دو ساله و دوره احتیاط به عنوان دوره ۸ ساله تعیین می‌شود و دوره ذخیره اول ۱۰ سال و دوره ذخیره دوم نیز ۱۰ سال تعیین شده و این قانون به شورای عالی دفاع اجازه می‌دهد که در شرایط صلح و زمانی که مشمولان مازاد بر نیاز باشند دوره ضرورت را به ۱۸ ماه کاهش دهد.

اما بر اساس تغییراتی که به دستور ستاد کل نیروهای مسلح ایجاد شد مدت زمان دوره ضرورت از اول مهرماه سال ۴۰۲، ۲۱ ماه بوده که بسته به عملیاتی بودن و دور بودن محل خدمت از زادگاه سربازان این مدت کاهش می‌یابد.

همچنین کسری خدمت برای مناطق دور از زادگاه یعنی حداقل فاصله ۲۰۰ کیلومتر سه ماه و برای مناطق عملیاتی و درگیر سه ماه می‌باشد.

بنابراین به طور کلی دوره خدمت مناطق عادی ۲۱ ماه، مناطق غیر بومی ۱۸ ماه و مناطق عملیاتی ۱۵ ماه تعیین می‌شود.

همچنین قابل توجه است که سربازانی که در مناطق عملیاتی و یا مناطق مرزی یا بد آب و هوا خدمت می‌کنند به نسبت سربازانی که در مناطق عادی خدمت می‌کنند از حقوق بیشتری برخوردار خواهند شد.

آخرین تغییرات در قانون سربازی

مطابق با تغییراتی که در زمستان ۱۴۰۲ به تصویب مجلس شورای اسلامی و تایید شورای نگهبان رسید مدت زمان دوره سربازی به میانگین زمانی ۱۴ ماه تقلیل یافت.

اما به گزارش بنیاد وکلا در حال حاضر ستاد کل نیروهای مسلح که تعیین کننده و مجری قوانین مربوط به خدمت سربازی است توضیحی مبنی بر چگونگی روند اجرای این قانون ارائه نداده است.

با توجه به اصلاحیه جدید ارائه شده مدت زمان انجام خدمت وظیفه عمومی یا همان سربازی بر اساس مکان خدمت که از مناطق معمولی تا مرزی عملیاتی محروم دارای شرایط آب و هوایی نامناسب و بومی و غیر بومی متفاوت است از حداقل ۱۷ ماه به ۱۴ ماه کاهش می‌یابد.

مطابق این مصوبه خدمت در مناطق معمولی برای سربازان بومی ۲۱ ماه و برای سربازان غیر بومی ۱۸ ماه است در مصوبه جدید میزان فاصله در نظر گرفته شده برای تعیین سربازان بومی و غیر بومی ۲۰۰ کیلومتر است و بنابراین اگر فاصله یگان خدمتی تا محل اقامت فرد مشمول سربازی کمتر از ۲۰۰ کیلومتر باشد فرد به عنوان بومی شناخته می‌شود و در منطقه معمولی ۲۱ ماه خدمت می‌کند.

در حالی که اگر فاصله محل اقامت فرد مشمول سربازی تا یگان خدمتی بیش از ۲۰۰ کیلومتر باشد سرباز به عنوان فرد غیر بومی شناخته شده و ۱۸ ماه خدمت خواهد کرد.

همچنین کسر خدمت دو ماهه برای سربازانی که متاهل هستند و همچنین کسر خدمت سه ماهه برای فرزند اول و کسر خدمت چهار ماهه برای فرزند دوم اعمال می‌شود.

سربازان متاهلی که بالای ۳۵ سال سن داشته باشند و دارای دو فرزند یا بیشتر باشند می‌توانند اقدام به معافیت از خدمت وظیفه عمومی کرده و کارت معافیت خدمت سربازی خود را دریافت کنند.

در طرح اولیه این قانون سن مورد نیاز جهت معافیت برای متاهلین دارای دو فرزند ۳۰ سال در نظر گرفته شده بود که با طرح ایرادات توسط شورای نگهبان این عدد به ۳۵ سال افزایش یافت.

قابل توجه است که این معافیت تنها برای افراد متاهل دارای دو فرزند است و بنابراین افراد متاهلی که فرزندی ندارند یا تنها دارای یک فرزند هستند باید خدمت نظام وظیفه خود را انجام بدهند.

تصویب بند ت ماده ۱۰۲ لایحه برنامه هفتم توسعه و بررسی طول مدت زمان سربازی توسط نمایندگان مجلس, اجرایی شدن مصوبه توسط ستاد کل نیروهای مسلح منوط به تایید شورای نگهبان است؛ بر اساس این مصوبه ستاد کل نیروهای مسلح جهت حفظ تمامیت ارضی و بهره‌مندی از ظرفیت‌های ملی و افزایش انگیزه در جوانان برای کاهش مدت زمان سربازی به ۱۲ ماه و تعیین تکلیف کردن مشمولان غایب و دانشجویانی که در دانشگاه‌های خارج از کشور مورد تایید وزارت علوم و وزارت بهداشت تحصیل می‌کنند اقدامات لازم را انجام می‌دهد.

همانطور که پیشتر نیز اشاره کردیم در این لایحه با بیان تبصره‌ای در خصوص معافیت افراد مشمول سربازی که متاهل بوده و دارای دو فرزند یا بیشتر باشند تصمیم گیری شده است.

عوامل کاهش مدت سربازی

امکان استفاده از کسری خدمت برای کاهش مدت زمان سربازی با استفاده از عوامل مختلفی امکان‌پذیر است عواملی همچون سابقه عضویت در بسیج فعال که بسته به میزان سابقه یا دارا بودن حکم مسئولیت معتبر متفاوت است ، همچنین برخورداری از سابقه ایثارگری یکی از اعضای درجه یک خانواده از جمله این موارد هستند علاوه بر آن برخورداری از درصد جانبازی یکی از اعضای درجه یک خانواده از جمله عوامل موثری بر کسری خدمت است.

علاوه بر این ارائه مدرک مهارت آموزی مورد تایید سازمان فنی و حرفه‌ای یا یگان خدمتی یا عضویت حداقل یک ساله در جمعیت هلال احمر در کنار تاهل و داشتن فرزند و یا اقدام به انجام دادن پروژه‌های کسری خدمت سربازی، همچنین خدمت در مناطق محروم یا انجام خدمت در مناطق عملیاتی، و همانطور که پیشتر نیز اشاره شد گذراندن خدمت به عنوان سرباز غیر بومی می‌تواند در کسری خدمت و کاهش مدت زمان سربازی اثرگذار باشد.

کسری خدمت سربازی به انواع مختلفی تقسیم می‌شود از جمله کسر خدمت نخبگان که پس از بررسی پروژه‌های تحقیقاتی آنها توسط هیئت داوران و در صورت تایید شدن شامل امتیازاتی مانند کسری خدمت سربازی می‌شود این کسر از خدمت از ۲ ماه تا معافیت کامل امکان پذیر است.

همچنین امکان دریافت کارت پایان خدمت پس از طی کردن دوره آموزشی برای این افراد وجود خواهد داشت.

کسری خدمت برای متاهلین دارای فرزند به ازای هر فرزند سه ماه کسری تعیین شده است.

همچنین در خصوص کسری خدمت ایثارگران به ازای درصد جانبازی یا هر ماه اسارت و رزمندگی در جبهه ۱۲ روز کسری خدمت شامل حال مشمولین می‌گردد.

در خصوص سربازان غیر بومی مناطق امنیتی و مرزی با احتساب قوانین کسری خدمت ۱۷ ماه خدمت برای آنها تعیین خواهد شد و در خصوص کسری خدمت افراد جانباز هر درصد جانبازی ۶۳ روز کسری خدمت همراه خواهد داشت.

از سال ۹۱ به بعد تغییرات زیادی برای طول مدت سربازی اعمال نشده بود به طوری که مدت زمان خدمت کارکنان وظیفه و امریه سربازی ۲۴ ماه تعیین شد.

با توجه به تغییرات ایجاد شده در سال ۹۹ کمترین مدت تعیین شده برای سربازی ۱۷ ماه تعیین شد اما آخرین و جدیدترین اخبار بیانگر کاهش مدت زمان خدمت سربازی به ۱۲ ماه در نیمه دوم سال ۴۰۲ به عنوان مصوبه مجلس مطرح شد.

بنابراین بر اساس ابلاغیه جدید مجلس و بر اساس لایحه برنامه هفتم توسعه کل کشور که در دستور کار نمایندگان مجلس قرار گرفته است با تایید و تصویب ستاد کل نیروهای مسلح و فرمانده کل قوا مدت زمان خدمت نظام وظیفه برای افراد مشمول به ۱۲ ماه کاهش خواهد یافت.

وضعیت تاهل سربازان بر مدت زمان خدمت آنها اثرگذار نیست البته مشمولین متاهل معمولا از مزایای بیشتری برخوردار می‌شوند از جمله آنکه حقوق بیشتری نسبت به سایر سربازان دریافت می‌کنند و البته در تعیین محل خدمت آنها محل زندگی همسر آنها نیز در نظر گرفته می‌شود و در نزدیک‌ترین مکان به محل زندگی همسر خود خدمت خواهند کرد.

البته برای مشمولین متاهلی که دارای فرزند باشند به ازای هر فرزند سه ماه از سربازی مشمول کم می‌شود و این قانون شامل مشمولین غایب نیز می‌گردد.

مدت زمان مرخصی برای سربازان متاهل ۳۰ روز در نظر گرفته شده و همچنین بر اساس قانون حداقل سه روز در هفته برای سربازان متاهل امکان دریافت مرخصی تعیین می‌شود.

همچنین در آموزش‌های فنی و حرفه‌ای که از طرف نیروهای مسلح برگزار می‌شود اولویت با سربازان متاهل خواهد بود.

در کنار عوامل موثر در کسری خدمت و همچنین عوامل اثرگذار در معافیت سربازان از خدمت سربازی اشاره کردیم مدت زمانی نیز برای اضافه خدمت مشمولین غایب از سربازی تعیین شده است که تحت عنوان اضافه خدمت شناخته می‌شود بنابراین بر اساس قوانین سازمان خدمت نظام وظیفه برای سربازان غایب بین ۳ تا ۶ ماه اضافه خدمت در نظر گرفته می‌شود.